Het is er: het Katwijks woordenboek
Lampedanser, skallekeraesie, voor skobberdebonk lòòpe, d'r beknààisd vanof komme. Voor wie het nog niet wist, dit zijn allemaal Katwijkse woorden en uitdrukkingen. Na 15 jaar intensief werken is het er: het Katwijks woordenboek. Begin juni komt het uit. ‘'t Mos-t'r maer-d'r-is van komme.' Duizenden en nog eens duizenden gebundeld in het Katwijks woordenboek. Resultaat van noeste arbeid door de Katwijkse-taaldeskundigen bij uitstek, Leendert de Vink en Jaap van der Marel. ‘Het viel nog niet mee om er een punt achter te zetten', zegt De Vink trots. ‘Af en toe kwam er nog wel eens een woord onze kant op dat we nog niet hadden, een of twee keer per jaar, op z'n hoogst, dus dan mag je toch wel concluderen dat je alles wel ongeveer hebt. Er zal echt nog wel een enkel woord of een enkele uitdrukking ontbreken, maar volgens mij zijn we voor 99,9 procent volledig. In de afgelopen jaren hebben we al het Katwijks bij elkaar geharkt. Nu is het de hoogste tijd dat we met het woordenboek voor de dag komen.'
Katteks praete, iedere Katwijker kan het in meer of mindere mate, en buitenstaanders (‘vreemde’) doen het weleens voor de grap. Dat laatste lijkt dan natuurlijk nergens op, want wie goed Katwijks wil praten, moet hier eigenlijk zijn opgegroeid. Daarvoor moet je de woorden kennen, de klank en de intonatie. Evenals de grammatica. Dat staat allemaal in het Katwijks woordenboek. Woorden, spreekwoorden, uitdrukkingen en gezegdes. Het risselt ervan in Kattek.
Waarom heeft dit nieuwe woordenboek eigenlijk het licht gezien?
Jaap van der Marel: ‘Dialecten verdwijnen, dat gaat soms echt in een recordtempo. En dat geldt ook voor het Katwijks. De jongere generatie kent al die oude woorden niet meer. Als je dat dus niet vastlegt, is het over twintig jaar weg. En dat wilden wij voorkomen.’
Leendert de Vink knikt: ‘Het heeft daarom ook een museaal belang’, zegt hij. ‘De gemeente Katwijk onderschrijft dat gelukkig met de waarderingssubsidie die zij beschikbaar heeft gesteld. De gemeente vindt ook dat het dialect van Katwijk aan Zee van grote culturele en historische betekenis is. Omdat het als geen andere drager is van de eigenheid van de Katwijkse gemeenschap.’
‘Maar dat is niet het enige’, voegt Van der Marel eraan toe. ‘Het Katwijks is de enig overgebleven representant van het oude Hollands van de zeventiende eeuw. Een taal die ze bijvoorbeeld ook in Amsterdam spraken. Het is in ieder geval belangrijk dat het dialect in geschreven vorm bewaard blijft. Het grappige is, dat juist nu belangstelling voor de herkomst van het Nederlands ‘hot’ is. Op YouTube kun je momenteel de heel mooie videopresentatie ‘Taal in Rotta’ vinden over het Oudnederlands tussen 750 en 1150 na Chr. Het filmpje heeft al bijna 200.000 (!) views gehad. Zelfs uit die heel vroege periode zijn
Katwijks is nog steeds geen dood dialect
woorden in het Katwijks overgebleven, namelijk bregge (‘brug’) en regge (‘rug’). Ook deze woorden, ‘lemma’s’ zeggen wij, hebben wij in het woordenboek vastgelegd. ’n Regge as ’n boethaek hebbe, is nog steeds een bekende Katwijkse uitdrukking als men een pijnlijke rug heeft.’
Hoe zit het met de sprekers van het dialect? Wie zijn dat?
De Vink: ‘Er zijn nog oude Katwijkers die het dialect goed kunnen spreken. Maar ze raken nu wel echt op. En het is een illusie om te denken dat het weer helemaal terugkeert. Daarvoor zijn de tijden toch te veel veranderd. Des te meer reden voor het woordenboek om te verschijnen.’
In 1949 was er ook een woordenboek, van G.S. Overdiep en C. Varkevisser. Het was veel kleiner van opzet. Het bevatte vooral veel visserijtermen, maar de gewone omgangstaal ontbrak.
Van der Marel: ‘Het verschil met dat kleinere woordenboek van toen, is dat het woordenboek dat nu verschijnt veel breder van opzet is. Ook de dagelijkse omgangstaal van de Katwijkers heeft er een duidelijke plaats in gekregen. Verder staan er veel voorbeeldzinnen in, zodat je kan zien hoe een Katwijker een specifiek Katwijks woord gebruikt. Dat is belangrijk om het verschil met het Nederlands te zien. Verder bevat het nieuwe woordenboek massa’s gezegdes en spreekwoorden, en – waar mogelijk – uitleg over de herkomst van de woorden.’
De Vink: ‘Het bijzondere van het nieuwe woordenboek is dat iedere Katwijker woorden en uitdrukkingen kon aanleveren. Immers, het Katwijks is nog steeds geen dood dialect, en zo nu en dan duiken er zelfs nieuwe woorden op. Wat te denken van kenaerie(naevel)breukbandje? Dat wordt bijvoorbeeld voor de grap gezegd wanneer er een klein draadje op de grond ligt of een klein stukje touw. Raep jij dat kenaerienaevelbreukbandje effe op! Andere voorbeelden zijn: anòòge (‘aankijken’) bijvoorbeeld in Ze zit ’m ammaer an te òòge. Zauw ze soms wat wulle van ’m? Of: langòòre (‘ezels’), gebruikt tegen kinderen. Je heb gròòte mense en langòòre. Langòòre motte vrouger nae bed.’
En als volgt staat zo’n woord (lemma) dan in het woordenboek: ku`rref (zn.) -.1 kerf. -.2 korf: Die kindere leve-n-uit-te ku`rref zonder zu`rr?g. ‘Die kinderen leven uit de korf zonder zorg.’ Dit woord heeft dus twee betekenissen en het is een zelfstandig naamwoord. Voor in het woordenboek worden de afkortingen allemaal uitgelegd en vinden we ook een hoofdstuk over de uitspraak van de klanken, wel zo handig, ook voor de jongeren onder ons.
Handig is de omkeerlijst Nederlands-Katwijks achter in het woordenboek: zo is elk Katwijks woord te vinden. En leuk is ook de lijst met informanten achterin: alle mensen die in de afgelopen jaren heel trouw Katwijkse woorden en uitdrukkingen hebben aangeleverd worden daarin genoemd.
Vrijdag wordt het eerste exemplaar van het Katwijks woordenboek overhandigd aan wethouder Jacco Knape. En voor wie een exemplaar wil bemachtigen. Het loopt nu al storm. Vrijdag 6 juni ligt het in de boekhandel.
Wil je zeker zijn van een exemplaar, ga dan naar www.primaverapers.nl en zoek op ‘Katwijks woordenboek’. Daar is het boek nu al te reserveren. Het komt dan vanzelf naar je toe. En prachtig verzorgd, in een linnen band, compleet met leeslintje. Prijs 22,50 euro, na 1 september 24,90 euro.