Over het leven van Baruch Spinoza
n Een roemruchte ex-inwoner van Rijnsburg
historie n Al een hele tijd uitgesteld, maar nu moet het er toch van komen. Iets meer vertellen over een roemruchte ex-inwoner van Rijnsburg Baruch Spinoza (1632–1677). Ik had me voorgenomen mijn bijdragen te schrijven in 'Jip en Janneke taal'. Dat zal me in het geval van Spinoza misschien niet altijd lukken.
Door Leo Roosjen
Over het privéleven van Spinoza is niet veel bekend en moet vaak uit feiten en omstandigheden rond zijn leven worden afgeleid. Hij leeft echter duidelijk voort in zijn boeken en geschriften. Om Spinoza te kunnen doorgronden moeten we eerst naar het Amsterdam van de 17de eeuw afreizen.
Aan het eind van de 16de en begin van de 17de eeuw worden in Spanje en later ook in het door Spanje bezette Portugal de Joden vervolgd. De Joden krijgen de keus het land te verlaten of hun Joodse geloof af te zweren en over te gaan naar het Rooms Katholicisme. Aanvankelijk laten veel Joden zich bekeren tot de Rooms Katholieke kerk, maar houden in het geheim vast aan hun eigen geloof. Andere Joden ontvluchten hun land en kiezen voor de schijnbaar tolerante Nederlanden.
Een van de steden, waar zich veel Spaanse en Portugese Joden (Sefardische joden) vestigen was Amsterdam, Amsterdam neemt deze grote groepen Joden onder bepaalde voorwaarden op. Zo mogen zij geen lid van de gilden zijn, waardoor de meeste handwerkberoepen niet door hen konden worden uitgevoerd en ze moeten zich onthouden van bemoeienis met het stadsbestuur.
In het begin worden de 'bekeerde' Joden in Spanje en Portugal met rust gelaten, maar als men er achter komt, dat veel Joden vast houden aan hun eigen geloof, begint de inquisitie steeds strenger tegen hen op te treden. Dit veroorzaakt een tweede Spaanse en Portugese Joodse vluchtelingenstroom naar Nederland. De Sefardische Joden behouden hun eigen taal en zijn voor een groot gedeelte handelaars en bankiers. Zij vormen hun eigen gemeenschap binnen het Amsterdamse. Om met de Nederlanders te communiceren wordt vaak gebruik gemaakt van tolken.
Over het privéleven van Spinoza is niet veel bekend
Baruch Spinoza wordt in 1632 geboren uit het huwelijk van Miguel en Ana Deborah Spinoza. Zijn vader is handelaar en enige tijd bestuurder binnen de Joodse gemeenschap. Het ziet er naar uit dat Baruch in de voetsporen van zijn vader zou treden. Hij volgt het Joods onderwijs en is een bovengemiddelde leerling. Na de dood van zijn vader zet hij samen met zijn broer de zaak van hun vader voort maar blijft studeren. Normaal gesproken was hij voorbestemd om opgeleid te worden tot rabbijn (Joodse leermeester), maar Baruch wil meer. Zijn interesses liggen breder dan alleen het Joods onderricht. De wetenschappelijke taal is niet Spaans of Portugees maar Latijn. Hij gaat hiervoor in de leer bij Franciscus van den Enden. Een Belg, die ooit toetrad tot Jezuïeten, maar wegens dwalingen werd ontslagen en daarna onder meer een Latijnse school oprichtte in Amsterdam. Hier komt Baruch in aanraking met heel andere ideeën en leerstellingen dan het Joodse. In die tijd formuleert hij zelf zijn eerste gedachten over de sterfelijkheid van de ziel en zijn twijfel aan een leven na de dood. Vermoedelijk komt hij via Van den Enden ook in contact met onder andere de Amsterdamse collegianten. Eenzelfde christelijke afwijkende stroming als wij in Rijnsburg tegenkomen. Tevens ontwikkelt hij gedachten over een perfecte vorm van democratische staatsinrichtingen en spreekt deze uit…
Dit brengt hem in conflict met de bestuurders van de Joodse gemeente. Zij zouden zich onthouden van bemoeienis met het bestuur. Tevens bestrijdt Baruch een aantal Joodse geloofsuitgangspunten. Zonder gehoord te worden, wordt Baruch in 1656 in de Joodse ban (cherum) gedaan. Het betekent een breuk tussen Baruch Spinoza en de Joodse gemeenschap én zijn familie. Geen Jood mag meer contact met hem onderhouden, ook zijn familie niet. De tegen Baruch uitgesproken cherum is de zwaarste uit die tijd. Baruch heeft zich er nooit tegen verdedigd.
Contact met gelijkdenkenden
Nadat Spinoza in de ban gedaan was, heeft hij nog enige tijd bij niet-Joodse vrienden in Amsterdam gewoond. Of hij al contact had met de collegianten in Amsterdam, voordat hij in de ban gedaan werd is niet bekend. Na de ban had hij in ieder geval wel contact met hen. Zocht hij de rust van het platteland of zocht hij de nabijheid van de Leidse Universiteit om rustig te kunnen studeren en/of contact te hebben gelijkdenkenden. Zeker is dat hij zomer 1661 in Rijnsburg kwam wonen. Hij huurde een kamer bij de chirurgijn Herman Hooman. In deze kamer woonde hij, studeerde en schreef hij aan zijn Ethica en oefende het vak van lenzenslijper uit. Wanneer hij zich dit handwerk aanleerde, is niet bekend. Wel wist hij een goede naam op te bouwen als lenzenslijper. In deze tijd zal hij contact hebben met de filosoof Descartes, die enige tijd aan het Rapenburg in Leiden woonde.
Veel over zijn persoonlijke leven is ons niet bekend, omdat zijn privécorrespondentie vermoedelijk deels door hem zelf en na zijn dood door zijn vrienden vernietigd is. Dit om te voorkomen, dat hij vanwege deze geschriften vervolgd zou worden door de kerkelijke en/of burgerlijke autoriteiten.
Meer over zijn uiteindelijke komst naar Rijnsburg een volgende keer.