Eerste tentoonstelling in Spinozahuis over vrijdenker
n Te zien tot en met 15 maart 2020
museum n 'Eerherstel voor een Dwarse Denker', zo heet de tijdelijke tentoonstelling in het Spinozahuis in Rijnsburg. Het is de eerste keer, dat in dit museum een tijdelijke tentoonstelling georganiseerd wordt. Centraal staat Adriaen Koerbagh (1633 – 1669).
Door Leo Roosjen
Adriaan Koerbagh was een tijdgenoot van Spinoza. Beiden waren geboortig in Amsterdam. Het is echter niet waarschijnlijk, dat zij elkaar echt ontmoet hebben. Hoewel zowel in Amsterdam als in Leiden hun wegen elkaar gekruist kunnen hebben. In de bibliotheek van Spinoza komt wel een van de boeken van Koerbagh voor. Maar of ze elkaar echt gesproken hebben en met elkaar dingen hebben bediscussieert, valt nergens uit af te leiden. Hun ideeën komen vaak met elkaar overeen.
Koerbagh is geboren in 1633 en werd op 11-jarige leeftijd wees. Hij groeide op in de gegoede kringen. Zijn voogd werd de machtige advocaat Lambert Reynst, een familielid van Johan de Witt. Hij studeerde medicijnen en rechten in Utrecht, Franeker en Leiden. Naast zijn zijn van jurist en arts, werd hij bekender als filosoof. Als filosoof zette hij vraagtekens achter de staat en de religie.
In tegenstelling tot Spinoza schreef Koerbagh niet in het Latijn, de taal van de wetenschap, maar in het Nederlands. Hij schreef voor het 'gewone' volk. In een van zijn eerste boeken ''t Nieuw Woordenboek der Regten' stelde hij de onbegrijpelijke taal van zowel de theologen als de juristen aan de kaak, waarmee zij, zijns inziens, de bevolking zand in de ogen strooiden. In zijn boek 'Een Ligt schijnende in Duystere Plaatsen om te verligten de voornaamste Saaken der Godgeleerdtheijd en Godsdienst' stelde hij, dat de rede boven de dogma's gingen. Daardoor stond hij al gauw bekend als vrijdenker.
In zijn werken stelt Koerbagh vragen over o.a. de Drie-eenheid: als er sprake is van een Drie-eenheid, waar was Jezus voor Hij geboren werd? Ook zag hij, net als Spinoza, het goddelijke in alle zaken om zich heen en dat er niets buiten de natuur bestaat. Zaken die in die tijd niet ongestraft gesteld konden worden. Met name het boek 'Een Bloemhof van allerley lieflijkheyd' bracht hem in problemen. Hoewel hij dit boek onder een pseudoniem, Vreederijk Waarmond, schreef, werd toch de werkelijke schrijver van dit boek bekend.
Het boek was een verklaring van verschillende buitenlandse woorden, maar de uitleg ervan was kwetsend in de ogen van de onverdraagzame kerkelijke leermeesters uit die tijd. Hij werd daarom vervolgd maar vluchtte naar de vrijplaats Culemborg. Later dook hij onder in Leiden. Hij werd verraden, door schout Cornelis Witsen samen met zijn broer aangehouden en naar Amsterdam overgebracht. Adriaan pleitte zijn broer vrij en kreeg daarom alleen straf opgelegd.
Rasphuis
De strafeis was hoog. Zijn tong moest worden doorboord, zijn rechterduim afgehakt, zijn boeken verbrand, zijn goederen in beslag genomen en hijzelf voor dertig jaar worden opgesloten in het rasphuis (=gevangenis met dwangarbeid). De uiteindelijk straf viel lager uit: een geldboete en 10 jaar rasphuis. Koerbagh werd opgesloten in het 'Willige Rasphuis' in Amsterdam, waar hij een jaar later op 36 jarige leeftijd stierf. Toen hij begraven werd zou een zwarte kip over zijn kist gevlogen zijn. Het teken dat de duivel zijn ziel kwam halen. Een bevestiging, dat Koerbagh een slecht mens geweest was. Kennismaken met deze vrijdenker, die de protestantse wereld van zijn tijd opschudde, kan tot 15 maart 2020 in het Spinozahuis van 13.00–17.00 uur.